Według jednej z hipotez kościołem pierwotnym na terenie Sanoka była drewniana świątynia pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła, której początki sięgają czasów ruskich. Fundatorem tej świątyni miał być król Kazimierz Wielki. Przypuszcza się, że parafia sanocka została powołana do istnienia – najpóźniej podczas lokacji miasta – (F. Kiryk), co oznacza, że jeszcze przed rokiem 1339, a więc przed powstaniem diecezji przemyskiej w roku 1375. Pierwsza wzmianka o parafii sanockiej pochodzi z roku 1384.
Kościół ten był za mały, granice miasta się poszerzały, przybywało mieszkańców, więc wybudowano drugi kościół, a jego fundatorem miał być król Władysław Jagiełło, który 2.05.1417 roku, w tym kościele zawarł związek małżeński z Elżbietą Pilecką – Granowską.
Król ten nadał dnia 21.03.1431 roku kościołowi parafialnemu dochody z żup przemyskich w zamian za dotychczasowe dochody z żup sanockich.
Najstarszą pośrednią wiadomością o parafii jest wzmianka o szkole parafialnej, której rektor wymieniony został w dokumencie wójta sanockiego w roku 1380 (Marcus rector scholae).
Wielu wychowanków tej szkoły studiowało następnie na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a należeli do nich: Grzegorz z Sanoka, późniejszy arcybiskup lwowski i wybitny humanista XV wieku oraz Jan Grodek z Sanoka, profesor na Wydziale Prawa i dziewięciokrotny rektor Uniwersytetu w latach 1540 – 1552 roku.
Jednym z proboszczów sanockich w tych latach (1536-1543) był ks. Sebastian z Felsztyna, znany muzykolog i kompozytor.
W roku 1723 przy kościele parafialnym powołano kolegium księży mansjonarzy, ufundowane przez ks. Franciszka Józefa Goźlińskiego, gdyż – miasto Sanok było znaczącym w diecezji – (F. Kiryk). Mansjoanarze mieli otaczać troską przydzielone im ołtarze, uczyć prawd katechizmowych, codziennie wspólnie odmawiać brewiarz, celebrować Msze święte, głosić kazania i zachowywać rezydencję. Nieco później, ks. Franciszek Goźliński, wybudował murowany, parterowy dom dla mansjonarzy, który istnieje do dziś przy Palcu Świętego Michała, naprzeciw głównych drzwi kościoła. Dzięki tej fundacji kościół parfialny został podniesiony do godności prepozytury – pierwszeństwa w mieście.
Przy kościele istniało Bractwo Najświętszej Maryi Panny, zatwierdzone przez legata papieskiego Zachariasza w roku 1521. Istniały też: Bractwo Różańcowe i Bractwo Kapłańskie.
Oprócz kościoła św. Michała, był w Sanoku drugi, czternastowieczny kościółek pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, ufundowany przed rokiem 1377 przez księcia Władysława Opolczyka, który nadał go 27.02.1377 roku, Ojcom Franciszkanom. Ten murowany kościółek znajdował się poza wałami miasta w okolicy obecnego gmachu Banku Polskiego. Po przeniesieniu klasztoru przez królowę Elżbietę w roku 1384 w obręb miasta na obecne miejsce, Ojcowie Franciszkanie wybudowali kościół drewniany, a w jego miejsce, około roku 1640, kościół murowany, obecnie istniejący. Przy kościółku natomiast zostało utworzone duszpasterstwo szpitalne, połączone ze szpitalem dla kalek i ubogich, ufundowanym w roku 1485 przez Stanisława Pieniążka, starostę sanockiego oraz Piotra Bala z Nowotańca, kustosza przemyskiego i pisarza królewskiego. Oba te kościoły sanockie uległy zniszczeniu po I rozbiorze Polski.
Kościół św. Michała spłonął w roku 1782, a mury jego zostały rozebrane na polecenie starosty austriackiego w roku 1788. Natomiast kościółek NMP po likwidacji przez zaborcę fundacji szpitalnej został wystawiony na rozkaz Gubernium Krajowego w roku 1787 na licytację i również rozebrany. W ten sposób w wyniku zarządzeń zaborczych władz austriackich przestały istnieć w Sanoku dwa czternastowieczne kościoły gotyckie. Z dawnego kościoła parafialnego zachowało się kamienne epitafium starosty sanockiego Sebastiana Lubomirskiego zmarłego w roku 1558. Znajduje się w obecnym kościele, na ścianie nawy bocznej. Pozostała także gotycka chrzcielnica, która znajduje się obecnie w Muzeum Historycznym, w Sanoku.
Według opinii historyków, w oparciu o akta powizytacyjne biskupów przemyskich, kościół pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła, był zbudowany z kamienia ciętego, z biegiem lat stając się oraz to bardziej okazałym, a to dzięki przebudowom czy lepszemu uposażeniu. Główny ołtarz był pod wezwaniem św. Michała Archanioła. W roku 1745 w kościele tym było siedem ołtarzy: wielki z obrazem tytularnym kościoła, a więc św. Michała Archanioła, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, św. Jadwigi, Matki Bożej Różańcowej, św. Szczepana, św. Wojciecha i Matki Bożej Łaskawej. Mając to na uwadze, należy przypuszczać, że świątynia ta była duża, okazała. Interesującym może okazać się sam tytuł kościoła tak pierwotnego, jak i tego, drugiego. Pewnego rodzaju wytłumaczeniem pomocnym do zrozumienia, dlaczego kościoły te nosiły wezwanie św. Michała Archanioła, może być fakt, że ?dawni mieszkańcy grodu sanockiego i osad okolicznych byli w przeważającej części pochodzenia ruskiego i w czasie panowania książąt kijowskich oraz halicko-włodzimierskich charakter ruski grodu sanockiego nie da się zakwestionować. Nie znaczy to jednak, aby brakowało tu żywiołu polskiego – zawyrokował wybitny znawca tamtych czasów, prof. Feliks Kiryk. Rusini wielce czcili św. Michała Archanioła, który przecież jest wspólnym świętym Archaniołem, tak dla katolików rzymskich, jak i prawosławnych. To zapewne mieszkańcy w przeważającej liczbie pochodzenia ruskiego, zadecydowali o patronie tych kościołów.
Kościół ten funkcjonował do roku 1782, kiedy to miasto strawił wielki pożar. Ponad sto lat funkcjonowanie parafii było związane z kościołem Ojców Franciszkanów.
Dopiero w roku 1874, staraniem ówczesnego proboszcza, ks. Franciszka Salezego Czaszyńskiego, przystąpiono do budowy obecnego kościoła. 14 grudnia 1886 roku, Konsystorz w Przemyślu pozwolił ks. Czaszyńskiemu, aby w dniu 19 grudnia 1886 roku, w IV Niedzielę Adwentu, poświęcił ten kościół. Pierwsza Msza święta w tym kościele Przemienienia Pańskiego, to pasterka 1886 roku.
Po księdzu Franciszku Salezym Czaszyńskim (1858 – 1898) kolejnymi proboszczami byli: ks. Bronisław Stasicki (1899 – 1908), ks. Władysław Sarna (1908 – 1909), ks. Franciszek Matwijkiewicz (1909 – 1933), ks. Bartłomiej Krukar (1933 – 1938) ks. Antoni Porębski (1939 – 1967), ks. Adam Sudoł (1967 – 1995), ks. Marian Burczyk (1995 -1998), ks. Andrzej Skiba (1998 – 2018)*, ks. Roman Froń (2018 – ?).
Po tym ogólnym wprowadzeniu w powyższe zagadnienie, należy przejść do posługi pasterskiej poszczególnych księży proboszczów, którzy zapisali się w dziejach sanockiej fary.
Ks. Andrzej Skiba
* Dokonania wymienionych księży proboszczów zostały ukazane na łamach naszej gazetki parafialnej ?Góra Przemienienia?. Swoje dokonania dokładnie opisał ks. prałat Adam Sudoł w takich książkach, jak: ?Polska Ojczyzna moja? I i II część, Sanok 1999, stron odpowiednio: 261 + 366; ?Wybór z Księgi Ogłoszeń Parafii Przemienienia Pańskiego w Sanoku (lata 1967 ? 1995), Sanok 2001, stron 452; ?Kazania i Przemówienia?: Kazania Patriotyczne, t. I. Sanok, 2000, stron 296; Homilie i kazania okolicznościowe?, t. II, Sanok 2000, stron 196. Łącznie tych stron jest 1571. Wśród wielu wątków osobistych nade wszystko uwidaczniają się sprawy związane z prowadzeniem parafii, z duszpasterstwem. Opracowanie niniejsze częściowo jest oparte na pracy zbiorowej ?Sanok. Dzieje miasta?, praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, wyd. Secesja, Kraków 1995 oraz na podstawie tablicy informacyjnej wywieszonej w przedsionku naszego kościoła.